«Сауран айналған» сергелдеңі

Қосағалы қыстағында Боран деген ағамыз ұзақ жылдар қой бағып отырды. Бала кезімізде ауылдан он шақырымдай жердегі бұл қыстаққа топай, асық іздеп талай барғанбыз.

 Бертін келе Қылшекең (Қылыш әулие), Жанай әулие, Қосағалы батырлар туралы аңызға бергісіз әңгімелерді там-тұмдап естіп жүрдік. Қосағалы батыр туралы дерек, дәйек іздеуге ден қойдым.
Алдымен 2009 жылы Алматының «Те­мір­қазық» баспасынан толықты­ры­лып, жаңартылып жарық көрген Жаңаарқа энциклопедиясын қарап шықтым. Энцик­лопедияның 28 бетінде Кіші жүз рулары: алшын, тама, жағалбайлылар туралы мы­надай деректер келтірілген: «Жаңаарқа же­­ріндегі кішіжүздіктер ертеде Каспий теңі­­­зінің солтүстүк бетін, Еділ, Жайық, Жем, Сағыз өзендерінен Сырға дейін ен жайлап, көшпелі тұрмыс құрған халықтың бір тобы ғана. Бұл рулардың Орта жүз жерін қо­ныстануының негізгі себебі – кіші жүз же­ріне орыс патшалығы бекіністер салып, құ­нарлы жайлымдарын тартып ала бас­та­ған еді. Алшын, Тама, Жағалбайлы ру­ла­рының бір бөлігі ел-жұртын тастап үдіре көш­кен. Арқаға қоныс аударудың алғашқы ірі толқыны 1723 жылы басталған қалмақ шап­­­қыншылығына байланысты. Кіші­жүз­дік­тер бұл нәубетті «Сауран айналған» деп те айтады. Алшын, Жағалбайлы, Тама ел­дері ХVIII–ХІХ ғасырларда Сарысу мен Шу өзендерінің аралығында тұрақты түрде кө­шіп-қонып жүрді. Тамалар қыста Шудың бойымен Ұланбелге дейін қоныстанған. Бет­пақтың шөлінен өтіп, Мұңлы – Қулы­ның етегінен Бестауға жетіп жүрген. Шақа­лар Ақбастауды, Қырықбойдақ – Көктас өзе­нінің жағасын, екеуі бірігіп, Бүгіл өзе­нінің жазығын жиі жайлаған. Таманың Ке­дей дейтін атасы Ақтөбе, Кеңқияқ, Қо­са­ғалыны жайлау етсе, Қызылқұрттың Телі­көл – Тата, Қызылжыңғылға дейін бар­ған кезі болған. Бұл жерлер – Шу мен Арқаның арасындағы Шу өзенінің төменгі құйлысының кең алқабы.
Тама, Жағалбайлы, Алшын рулары Боз­көлді (Түгіскен жері), Жыңғылкөлді, Са­рысудың табаны – Шұбаркөлге дейін ме­кендеген. Жөгілер (тама) Мұңлы – Қулының етегінде отырған. ХІХ ғасырдың аяғына қа­рай Кіші жүз рулары Жаңаарқа жерінде Атбасар уезіне қатарлас Сарысудан Шуға дейін көшіп жүрді. Жағалбайлылар Көктас, Қарақыз болыстарының құрамында болды ( кейінен, 1921 жылы бұл болыстар бірікті­рі­ліп, Шу болысы ұйымдастырылды). Тама руының Үшабыз атасы және Алшындар Шо­най, Сарыкөл, Қосағалы, Мұңлы бо­лыс­тарының халқының көпшілігін құрады. Бұл болыстардан 1921 жылы Үшабыз бо­лы­сы құрылды. Таманың Әліп атасы Қа­ра­қыз болысын, Шағыр атасы Қосағалы бо­лы­сын құрады…» Энциклопедияда кел­тірілген осы деректерден Кіші жүз рула­ры­ның Арқаға (Жаңаарқа өңіріне) келген уақыттары, тарихи себептері баяндалған. Арқаның ұлан байтақ шұрайлы жерлерін қоныс қылған сол кездегі Арғын-Қуандық тайпасының Алтай – Қарпық аталарымен іргелес көшіп қонып жүрген Жағалбайлы, Тама, Алшын руларының ұрпақтары әлі кү­н­ге осы өңірді мекендеп ғұмыр кешіп жа­тыр. Алатау Арқа, Атырау Алтай ара­сын­дағы ұлы мекен барша қазақтың ортақ ал­тын бесігі. Кіші жүз руларының бір шо­ғыры қилы заманда Арқаға қоныс аударып, сол жерден пана тауып өрісін кеңейтсе, ол қазақтың бірлігі мен ынтымағының, бауыр­малдылығының нышаны емес пе?!
Қазақтың шежіре әңгімелерінде, тари­хи деректерінде округтік, уездік, болыстық атаулар көбіне елді мекен, жер-су аттары мен халық арасындағы беделді тұлғалардың есімдеріне байланысты атаған. Жоғарыда кел­тірілген Қосағалы болысының атауы осын­дай себептерден туындаса керек. Кене­сары – Наурызбай заманының әйгілі ба­тыры, баһадүр қолбасшы Қосағалы Рақпанұлының есімімен кейін Қосағалы бо­лысы құрылды. Әрине Қосағалы (Қи­лы­бай) батырдың зираты жатқан жерді ежел­ден жергілікті жұрт «Қосағалы қонысы» атап кеткені белгілі. Ол жерде батырдың ұрпақ­тары, ағайын туысы, қараша халқы мекен­деді. Бір болыс ел Қосағалы батыр­дың есі­мі­мен аталды. Жай аталып қойған жоқ ба­тыр бабаларының есімін ту қылған, ай­бынды, айбарлы елге айналды. «Қазақ­тың қариялық сөздері» (А.Сейдімбек) мен ауыз екі әңгімелерінің сорабы Қосағалы батыр­дың Ақтау дуанына қарасты Қорған бекі­нісін алуға қатысқан ерлік істері жайлы баян­дайды. Балалық шағымның дені Қор­ған мен Боқсай қыстақтарында өтті. Әкем қырық жылдай қой бақты. Қарағаны мол өсетін Қорған жері тылсым тарихты ішіне бүгіп, марғау мүлгитін. Кешкісін керосин шам­ның жарығымен батырлар жырын оқи­мын. Қорғанда Кенесарының зынданы бар дейді. Бірақ өзім көргенім жоқ. Қайбір жылдары хан Кененің үңгірін көрдік деген кі­сілер кездесті. Осының бәрі менің бала қия­лы­ма ерекше әсер ететін. Кейін Қара­ғандыда қарт қаламгер Жайық Бектұров ме­нің Жаңаарқаның Ақтауынан екенімді ес­тіп: – орыс патшасының жазалаушы отрядының жүз елудей солдатын Кенесары сар­баздары жер асты үңгірінен шығармай қы­рып тастаған, сол жерді бір араласа ғой – деп еді.
Белгілі өлкетанушы, қаламгер Қалкен Смайыл Қорған бекінісіне жасаған Кене­сары шабуылын былайша баяндайды: «Қо­саға­лы батыр жасағын үш топқа бөлген, әр топ­та елу сарбаздан болған. Өзі бастаған топ қазіргі Қарақатын – Бекбай сайы тұ­сы­нан, екінші топ Боқсай жақтан, үшінші топ қазіргі Қорған ауылы маңынан бекі­ніс­ке тарпа бас салған. Қазақтардан мұндай жауын­герлік соққыны күтпеген бекініс әс­кері қарулы қарсылық көрсетуге мұр­шасы келмей, есі шығып, аттылы-жаяу тым-тырақай қашқан, бірақ біреуі де тірі қал­маған». Сексен бес жыл ғұмырында тауа­рихтың ұңғыл-шұңғылын зерделеп, талай аңыз бен ақиқат ізін қағазына түсіріп кет­кен Жайық ақсақал мен өлке танушы Қа­л­кен Смайылұлы сөздерінің бір арнада то­ғысуы Қосағалы батырдың ерлік істері тура­лы ойымызды одан әрі дәйектей түседі.
Бір ғажабы Кенесары-Наурызбай ер­лік­терінің даңқы ХХ ғасырдың 60-70 жыл­дары біздің Ақтау ауылында дәуірлеп тұр­ды. Арадағы жүз жылдан астам уақыт, төң­керіс, ашаршылық, соғыс сияқты зұл­маттар халықтың тұрмысын тұра­латқа­ны­мен, рухын құлата алмаған екен-ау! Өйт­кені сол кездегі ойын балалары біздер тал шы­бықты ат қылып Кенесары, Ағыбай, Қо­сағалы, Наурызбай болып сайын дал­а­ның төсін талай дүбірлеткенбіз. Ал үлкен­дер бас қосқанда әңгіменің әлқиссасы Ке­несары заманынан басталатын. Ма­рал­тай ақынның Алматыдан қоңырау шалуы са­нама тым-тым алыстарда қалған бала дәу­ренімнің дидарғайып суреттерін әкел­ді… Қосағалы батырдың тұлпарының ізі қал­ған сақи далаға деген сағынышым бұрын­ғыдан да ұлғайа түсті… Қорған, Боқ­сайдың сай-саласынан мөлдіреп аққан тұ­нық бастаулардың басына бір кездері Қо­сағалы батыр да ат шалдырған шығар. Ба­тыр ішкен сол кәусардан біздің де мей­ріміміз сан рет қанып еді-ау… Есіме Құба қалмақ заманы, одан кейінгі орыс патша­сының отарлау зобалаңы түсті. Елімай-лап көшкен есіл жұрт… «Ел айырылған» күйінің ащы зары… Сонау Еділ Жайық, Жем, Са­ғыз бойынан басталған «Сауран айналған» нәубетінің соңғы сергелдеңін көру Қоса­ғалы батырдың пешенесіне бұйырыпты.
Ырыс тілеп майлайтын босағаны,
Тәңір бағын сол қазақ тосады әлі…
Қараша үйім қаңырап қалмасын деп,
Қара нарға қом салған Қосағалы…
Шаңырағы бақаннан босағалы,
Үрей билеп жанардан жас ағады.
Қара қазан, сары бала қамы үшін деп,
Қаракерге ер салған Қосағалы!
Елім-ай боп көшкенде қосар әні,
Кезі көп ед көңілдің босағаны…
Қабырғалы еліне қорған болып,
Қол бастаған қайран ер Қосағалы!
Алдындағы медеу қып қос ағаны,
Белді бекем буынды, босамады.
Қалың жауға тигенде атой салып,
Болаттай ең қайралған Қосағалы! 
Шыбын жанға жар болып Жасағаны,
Жанай өтіп барады «Қос обаны»…
Аңыз күннен оралған Абыз болып,
Артық туған Алашта Қосағалы!!! 

Қойлыбай АСАНҰЛЫ,
Филология ғылымдарының докторы, профессор,
ҚР мәдениет қайраткері